Historia parafii w Jacznie

Pierwsza wiadomość o cerkwi w Jacznie odnosi się do początków XVI wieku. W czasie pomiary włócznej za panowania królowej Bony wymieniono Jaczno z cerkwią. Wtedy też, w 1540 r., wzmiankowany był „pop zasidrański”.

Z inwentarza 1578 roku opisującego włość nowodworską wynika, że we wsi Jaczno było 14 włók gruntu, z tego odnotowano jedną włókę wolną – „popowską”, a zatem będącą uposażeniem duchownego prawosławnego. W aktach parafialnych cerkwi jacznieńskiej czytamy: „Fundusz na cerkiew jacznieńską nadany najpierwej przez Bonę królową niegdyś polską, a potwierdzony przez Władysława IV króla polskiego pod rokiem 1633 dnia 10 Junii [10 VI 1633], polepszony przez Jana Kazimierza króla niegdyś polskiego pod rokiem 1654 dnia 29 listopada [29 XI 1654]. Te przywileje aktykowane są w grodzie powiatowym grodzieńskim i w kopiach przy cerkwi jacznieńskiej znajdują się”.

Z dokumentów parafialnych wynika zatem, że cerkiew w Jacznie ufundowana została przez królową Bonę. Wiemy, że Bona wykupiła dzierżawę Nowy Dwór z rąk Konstantyna Abramowicza za 1.000 zł czerwonych węgierskich w 1536 roku. Powstanie ufundowanej przez nią cerkwi można więc datować na lata 1536-1540.

Inwentarz z 1650 roku stwierdzał: „Sioło Jaczne włók 14. Z tych względem zalania stawem na włók 10 nadano włók 4. Na wójta wolna włóka 1. Na cerkiew jacznicką wolna włóka 1. Osadnych trzymają poddani włók 8”.

Jest też skarga proboszcza cerkwi w Jacznie z 1732 roku. Bardziej szczegółowe dane o wsi zawiera rewizja ekonomii grodzieńskiej z 1679 roku, a zatem dokonana po niszczących wojnach połowy XVII wieku: „Wieś Jaczno włók 14. Z tych osiadłych pod poddanymi 5 1/6. Czynszowych włók 4 2/4 1/12. Na cerkiew włóka wolna 1. Michała Karnego 1. Pustych włók 1. Na świeszczennika z czynszu włóka 1”. We wsi mieszkało 19 gospodarzy z rodzinami. Nadziały na gospodarstwo wahały się od 1/8 do 1/2 włóki. Przy czym większość to gospodarstwa o nadziale 1/6 włóki.

Kolejny inwentarz wsi z 1712 roku stwierdzał: „Wieś Jaczna włók 14. Z tych na cerkiew wolna jedna. Jedna prezbitera tejże cerkwi na czynszu. Jedna Karnego za przywilejem. 1/6 włóki temuż zalewek do tej włóki przydana z wiejskich. Pode wsią było (osiadłych i czynszowych) włók 11, z których płacono zł 213 i 10 gr. Tandem, że staw nowodworski grunta i sianożęci tej wsi zalał, defalkował skarb JKM per decretum z sumy tej zł 96 gr 20 a płacić powinni byli zł 116 gr 20. 1½ włóki odeszła w dożywocie panu Jawdyńskiemu”.

W 1804 r. wizytator tak opisywał cerkiew jacznieńską: „Cerkiew parochialna we wsi Jaczno drewniana, w sześciokąt zabudowana, przez skarb królów polskich fundowana, w całej swej budowie jeszcze nienaruszona, z kamiennym podmurowaniem, z ośmią oknami szklannemi w drzewo oprawnemi dużemi, z jednym okienkiem okrągłym w prezbiterium, z drugim czworokątnym w facjacie, gontami pokryta, z kopułą nad facjatę wyniesioną, w której są 2 dzwony miernej wielkości. Na kopułce jest krzyż żelazny. Cmentarz, na którym ciała zmarłych chowają się kamieniami omurowany”.

W 1838 r. naliczono w parafii 2 osoby duchowne i 952 wiernych stanu chłopskiego.

W 1856 r. została zbudowana kolejna drewniana cerkiew św. proroka Eliasza. Według kroniki cerkwi w Jacznie, została ona przeniesiona z Wielkiego Stawu. Według tradycji, cerkiew w Wielkim Stawie była zbudowana w tym samym czasie co cerkiew na Kołoży w Grodnie. Zachował się przekaz odnoszący się do budowy cerkwi, która miała stanąć pomiędzy wsiami Jaczno i Grzebienie. Zgromadzony na nią materiał, kamień i żwir, zachował się do dzisiaj.

Przekaz podaje, jak zaprzęg z cudowną ikoną Matki Bożej zatrzymał się jednak w innym miejscu i nie mógł ruszyć dalej. Wierni uznali, że to Bogarodzica sama wybrała miejsce na budowę świątyni. Pokrowski, autor „Archeologićeskoj karty Grodnenskoj guberni”, zamieścił taką notatkę: „W cerkwi w Jacznie jest cudowna ikona Bohomateri, opisanie Jej wydano w Wilnie w 1854 roku”. Opisano tam cudowne uzdrowienia przed Jaczniańską Ikoną Matki Bożej. O samej ikonie więcej wiadomości zamieszcza „Grodnenskij Kalendar”: „W tej cerkwi znajduje się ikona MB uznawana za cudowną, w średniowiecznej złoconej drewnianej ramie, umieszczona w kiocie na lewym klirosie. Wymiary ikony: długość 1 arszyn i 5 wierszków a szerokość 1 arszyn i 5 wierszków, grubość 1 wierszok. Wizerunek Matki Bożej w stylu bizantyjskim, malowany na grubej desce w 1624 r. w mieście Lipsku. Matka Boża na ikonie w młodym wieku, emanuje z niej dobroć i pokora. Ikona w typie Hodigitrii na lewej ręce trzyma Dzieciątko, a prawą ręką wskazuje Pana Jezusa. Twarz Bogomłodzieńca wyglądem przypomina dorosłego młodzieńca – włosy gładkie koloru oliwkowego, lewą ręką trzyma rulon, a prawą ręką wskazuje Bogorodzicę. Matka Boża ubrana w zieloną suknię ze złotym obramowaniem, płaszcz w wiśniowym kolorze. Pan Jezus ubrany w szarą sukienkę a płaszcz w kolorze ugrowym. Wokół głów pozłocone drewniane nimby”.

W Biurze Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku znajduje się opis ikonostasu i fotografie Jaczniańskiej Ikony Matki Bożej. Wiek ikony określono na XVII stulecie i szczegółowo opisano: „Półpostać Matki Bożej z Dzieciątkiem siedzącym na lewej ręce. Ubrana jest w zieloną suknię i cynobrowy płaszcz z żółtym obramowaniem. Jezus Chrystus ubrany w szarą sukienkę i ugrowy płaszcz, prawą dłonią błogosławi a w lewej trzyma zwój. Tło płaskorzeźbione w desce pomalowane na kolor żółty. Rama drewniana profilowana złocona. Wymiary 94x78 cm. Styl – w typie ikony ruskiej”.

W początkach XX w. cerkiew została gruntownie wyremontowana. Niestety, 14 listopada 1985 r. świątynia doszczętnie spłonęła. Pastwą pożaru padła między innymi ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem. Jak podawała prasa, w najbliższym czasie miała być poddana konserwacji. Bezpowrotnemu zniszczeniu uległy XIX-wieczne księgi liturgiczne, bogato zdobione i oprawione, a także inne ikony, m.in.: Matki Bożej „Radość Nieoczekiwana”, św. Pantelejmona i wiele innych utensyliów.

Po pożarze miejscowa ludność przystąpiła do odbudowy cerkwi. Na miejscu spalonej drewnianej postanowiono wznieść murowaną. Nowo zbudowana cerkiew została poświęcona 2 sierpnia 1993 r., w dniu święta ku czci św. proroka Eliasza. Jedna z parafianek, Zofia Białomyzy, przy wsparciu finansowym rodziny, ufundowała wierną kopię Jaczniańskiej Ikony Matki Bożej. Wykonawcą był artysta malarz Mieczysław Brzozowski z Białegostoku. Została ona zawieszona w cerkwi w bocznym kiotie, gdzie znajdowała się przed pożarem.

We wsi Jaczno na cmentarzu znajduje się kaplica cmentarna Świętych Niewiast Niosących Wonności z drugiej połowy XIX wieku. Została zbudowana z materiałów z dawnej XVII-wiecznej świątyni parafialnej. Jest wzniesiona na planie kwadratu, nakryta czterospadowym dachem, zwieńczonym krzyżem. W 2021 r. został przeprowadzony generalny remont kaplicy i terenu wokół niej.

W 1971 r. na cmentarzu prawosławnym w Siderce zbudowano kaplicę filialną jacznieńskiej parafii ku czci Narodzenia św. Jana Chrzciciela.

22 sierpnia 1985 r. z terytorium parafii w Jacznie wydzielono parafię w Dąbrowie Białostockiej.

Do parafii należą, oprócz Jaczna, Harasimowicze, Grzebienie, Szostaki, Kudrawka, Siderka, Sidra, Podsutki, Potrubowszczyzna. W wymienionych wsiach w 2005 r. mieszkało 128 prawosławnych rodzin, łącznie 330 osób.

 

ks. Piotr Hanczaruk
Materiał pierwotnie opublikowano w pozycji pt.: Kalendarz Prawosławny 2023
wydawnictwa Warszawskiej Metropolii Prawosławnej w 2022 r.
ISSN-1425-2171

foto: archiwum parafii, Jarosław Charkiewicz, Adam Matyszczyk