Historia parafii w Nowym Dworze

Cerkiew w Nowym Dworze została ufundowana w 1530 roku. W wizytacji opisującej archiwum parafialne czytamy: „Najpierwszy przywilej na fundusz cerkwi nowodworskiej dany jest od JO JM ks. Jana kniazia litewskiego, biskupa wileńskiego roku 1530 dnia 12 Augusta. Tenże przywilej potwierdzony przywilejem autentycznym Władysława VI króla polskiego”.

Jan z książąt litewskich, biskup wileński, posiadał prawa do Nowego Dworu, bowiem 10 października 1532 r. potwierdził darowiznę jednego łanu ziemi w Nowym Dworze, dokonaną przez poddanego z Nowego Dworu Jana Miedziankę, na rzecz Jędrzeja Świrskiego.

Kolejny dokument świadczący o istniejącej tu cerkwi to datowana na 1540 r. skarga duchownego nowodworskiego ks. Klimenta „będącego przy cerkwi św. Mikołaj na Szymona Gieca, namiestnika nowodworskiego, o to, że ten nasławszy sługi swoje obrabował plebanię nowodworską”.

Liczne wzmianki o cerkwi zachowały się w inwentarzu miasta i włości nowodworskiej sporządzonym w 1578 roku. Inwentarz ten wśród gruntów miejskich wymieniał dwie włóki na cerkiew. W mieście była też ul. Ruska: „Ulica Ruska z Rynku do cerkwi po prawej stronie”. Przy ul. Dubnickiej z Rynku po lewej stronie tejże ulicy wykazano: „Kościół Ruski i plac popowski, w którym prętów 24½”. Ulicę Tatarską lokalizowano zaś w sposób następujący: „Ulica Tatarska po prawej stronie od ruskiej cerkwi”, a ul. Krzywą jako znajdującą się po prawej stronie cerkwi.

Na przełomie XVI i XVII w. nowodworska cerkiew przyjęła unię brzeską, bowiem źródła z XVII i XVIII w. wzmiankowały tylko cerkiew unicką (grekokatolicką). W owym czasie miasto posiadało ponad 100 włók gruntu, który obrabiali mieszczanie. Większość ziem zlokalizowana na tzw. Starym Polu i okolicznych wsiach: Rohaczach, Kupryanowie alias Chworościanach, Kudrawce, Jatwiezi, Szostakach. Komisarz w 1650 r., opisując te nadania, stwierdzał: „Między temiż włókami świeszczennik nowodworski oprócz wolnych włók 2 legowane trzyma na cerkiew pół włoki. Tedy z tej pół włóki tylko czynsz skarbowy z podwodami, a pobór oddawać ma. A żadnych innych ciężarów miejskich i składek nie powinien”. Inwentarz ten wymieniał trzy „karczmy wolne”, po jednej na kościół, cerkiew i wójta miejskiego.

Cerkiew opisywano jako budynek niewielki, drewniany i bardzo stary. Dach był mocno uszkodzony. Cmentarz przycerkiewny nie posiadał ogrodzenia. Stała tu jakaś bliżej nieokreślona rzeźba. „Przy cerkwi dwa dzwony wiszące na soszkach. Trzeci dzwonek mały wiszący przy babińcu. Przy cerkwi babińce z drzwiami na biegunach z zasuwką drewnianą. W babińcu pomostu i nakrycia nie ma. (…) W cerkwi na ścianie krzyż żelazny wielki, który był quondam na cerkwi. Deisus stary z obrazkami św. Apostołów na drzewie malowanemi staremi. Carskie drzwi stolarską i snycerską robotą malowane i pozłacane. Nad carskimi drzwiami krucyfiks wielki z korpusem rżniętym”.

W skład parafii wchodziły: miasteczko Nowy Dwór (9 chat), wieś Chilmony (52 chaty), Nowosiółki (7 chat), Koniuszki (8 chat), Sopoćkowce (5 chat). „Te trzy wioski ponieważ uzurpuje sobie wo. prezbiter rygałowski mają się o to rozprawić coram officio czasu wolnego. Jaginty ad ritu latinum poszły. Rohaczew uzurpuje sobie jm. ks. altarysta nowodworski. Bielany chat 4, Strzelczyki chat 5, Dubnica chat 8, Chorościany chat 3, Bierniki uzurpuje sobie jm. ks. pleban sidrzański. Kuścińce alias Czarapiczyce chat 30, Milenkowce chat 15. Te wioski uzurpują sobie w oo. bazylianie kuźniccy. Podpis Ignacy Kulczycki”.

W latach 1780-1783 była w Nowym Dworze wzmiankowana cerkiew drewniana kryta gontami. Cmentarz parafialny znajdował się wówczas jeszcze przy cerkwi, chociaż był już nowy, wyznaczony na obecnym miejscu, oddalony od świątyni: „Przy tej cerkwi cmentarz w części kamieniami omurowany, a dalej płotem ogrodzony, na którym ciała zmarłych dotąd chowają się. Ku dalszemu pogrzebowaniu zmarłych są oznaczone mogiłki na gruncie funduszowym o stai sześcioro od cerkwi odległe, murem kamiennym oparkanione, jeszcze nie konsekrowane”.

Przy drodze między plebanią a nowym cmentarzem ks. Karpowicz wzniósł kaplicę św. Onufrego. Był to budynek drewniany, kryty tarcicami z krzyżem na dachu. W środku kapliczki znajdował się krzyż i dwie rzeźby snycerskiej roboty św. Jana i Matki Bożej. Rzeźby były malowane.

Ważnym wydarzeniem w życiu wiernych była likwidacja unii dokonana w 1839 roku. Proboszcz unicki w Nowym Dworze ks. Jan Zukielewicz powrócił do Prawosławia dopiero w 1850 roku. Jednak rzetelna „Kronika prawosławnej parafii sokólskiej. Zapisana w 1886 roku i prowadzona na bieżąco do 1915 r.” przez dziekana i proboszcza sokólskiego stwierdzała, że na tych terenach likwidacja unii postępowała bezkonfliktowo: „Kiedy dojrzał do rozwiązania problem unicki, unici z powiatu sokólskiego nie okazywali protestów. Prawosławny kapłan, potrafiący wzbudzać zaufanie, stał się im drogim w takim samym stopniu jak pasterz unicki, dzielący z nimi razem wszystkie nieszczęścia, biedę i niedostatki. Należy stwierdzić, że w okresie zjednoczenia, duchowieństwo stanęło na wysokości przewidywanych zadań. Z zachowanych w archiwum sokólskim dokumentów nie wynika, aby gdziekolwiek wystąpiły czynne protesty przeciwko zjednoczeniu. Znikoma ilość rozproszonych wśród ludności katolickiej grup unitów, dzięki pierwszym pionierom, powoli swe cerkwie zmieniały na świątynie prawosławne, w których nasze wyznanie umacnia się, na tyle trwale, że w przyszłości nie do pomyślenia jest powrót lub bunt otwarty. Papizm winien uznać, że powiat sokólski nie jest wyłączną własnością polskości. (…) Parafianie składają się ze zjednoczonych unitów. Zjednoczenie przebiegało spokojnie, bez nacisku i udziału władz państwowych. W jego duchu wszyscy parafianie byli stopniowo wychowywani”.

Prawosławny „Kalendarz Grodzieński”, wydany w 1899 r., dosyć szczegółowo opisywał parafię prawosławną w Nowym Dworze. Dowiadujemy się z niego, że w nadetatowym mieście Nowy Dwór, powiatu sokólskiego, tegoż dekanatu, istniała cerkiew drewniana z drewnianą dzwonnicą, ogrodzona drewnianym płotem, zbudowana w 1849 r. ze środków państwowych. Generalny remont z rozporządzenia Michała Murawiewa miał miejsce w 1865 roku. Wtedy też Murawiew ufundował do cerkwi srebrno-złoty ołtarzowy (naprestolny) krzyż i nadał 55,80 dziesięcin ziemi z dawnego dworu nowodworskiego. Parafia liczyła 1.022 mężczyzn i 980 kobiet w 23 miejscowościach: Nowym Dworze, Bieniowcach, Biernikach, Butrymowcach, Bielanach, Dubaśnie, Dubnicy, Koniuszkach, Nowosiółkach, Ogrodnikach, Podziatlach, Prokopowiczach, Rogaczach majątku, Rogaczach wsi, Sannikach, Syruciowcach, Strzelczykach, Tomaszach, Chworościanach wsi, Chworościanach dworze, Chilmonach, Jurydyce i Jagintach. Do parafii przynależały: cmentarna Siergijewska cerkiew w Nowym Dworze, bractwo cerkiewne i szkoły cerkiewne w Biernikach, Koniuszkach, Prokopowiczach, Rogaczach i Chilmonach z 65 chłopcami i 5 dziewczynkami oraz Państwowa Szkoła w Nowym Dworze. Posługę w niej niósł duchowny i psalmista z pensją 486 rubli. Ziemi cerkiewnej w sumie znajdowało się 127,60 dziesięcin: siedzibnej 0,63, uprawnej 108,35, łąk 11,63, pastwisk – 3,33 i nieużytków 3,72. Cerkiew cmentarna w Nowym Dworze została zbudowana w 1864 r. przy użyciu materiałów z dawnej cerkwi parafialnej.

Zbudowana przed I wojną światową cerkiew, która uzyskała swój ostateczny kształt po remoncie lub przebudowie w 1865 r., została utrwalona na archiwalnej fotografii, z której możemy wyczytać jej wygląd. XIX-wieczna cerkiew zbudowana była z drewna, posadowiona na dość wysokiej podmurówce. Ściany pokrywał szalunek, dach i kopuły, prawdopodobnie, blacha. Świątynia składała się z nawy zbliżonej w planie do kwadratu i kruchty zwieńczonej wieżą-dzwonnicą. Przypuszczalnie do nawy przylegało prezbiterium, niewidoczne na fotografii, być może oflankowane zakrystiami. Ściany najwyższej kondygnacji dzwonnicy przeprute były prostokątnymi otworami głosowymi. Wieża nakryta była ostrosłupowym dachem z trójkątnymi szczycikami zwieńczonym niewielką kopułką z krzyżem. Nad nawą wznosiła się wysoka, ośmioboczna latarnia z cebulastą kopułą, przepruta dużymi, wielokwaterowymi oknami. Równie duże, zamknięte łukowato otwory okienne doświetlały nawę i kruchtę. Oszalowanie ścian miało zapewne charakter dekoracyjny, o czym świadczą odeskowane narożniki i imitujące lizeny listwy dzielące ściany nawy i dzwonnicy. Nowodworska cerkiew prezentowała rozpowszechniony w drugiej połowie XIX w. typ trójdzielnej (zapewne) świątyni prawosławnej, propagowany przez władze na terenie Cesarstwa Rosyjskiego. Dekoracyjny układ szalunku podzielonego na pola gzymsami i lizenami zapożyczony został z tradycyjnego budownictwa rosyjskiego.

W 1915 r. miejscowi wierni udali się w bieżeństwo. Podczas I wojny światowej Niemcy zamienili cerkiew na skład zboża. Po wojnie, prawdopodobnie w 1924 lub 1925 r., zniszczoną drewnianą cerkiew rozebrano.

Według akt Urzędu Wojewódzkiego Białostockiego z 1926 r., do byłej parafii w Nowym Dworze należały następujące wsie (w nawiasach podano liczbę wiernych): Ogrodniki (2), Bierniki (114), Koniuszki (40), Chilmony (376), Dubaśno (138), Siruciowce (4), Jaginty (1), Prokopowicze (86), Butrymowce (25), Bieniowce (2), Nowy Dwór (117), Chworościany (28), Bielany (11), Rogacze (57), Strzelczyki (62), Sanniki (41), Tomasze (5).

Z braku cerkwi i proboszcza poszczególne miejscowości zostały przydzielone do parafii Jaczno. Część obrazów została przekazana do cerkwi w Jacznie. Niektóre rzeczy zostały przechowane u parafian. Na prośbę parafian biskup grodzieński zezwolił na odprawianie nabożeństw w mieszkaniu prywatnym Antoniego Makarewicza w Nowym Dworze przy ul. Grodzieńskiej w pobliżu cerkwi. W tym mieszkaniu modlitwy odbywały się przez okres 8 lat (1931-1939), obsługiwane przez duchowieństwo z parafii w Jacznie.

Decyzją Tymczasowego Zarządu Diecezji przy Duchownym Prawosławnym Konsystorzu w Grodnie z dnia 30 października 1939 r. proboszczem nowodworskiej parafii został mianowany ks. Kirył Kowalczuk, wikariusz parafii w Jacznie, który pełnił funkcję proboszcza do 1945 r., a następnie wyjechał do Związku Radzieckiego. Ze względu na skromne pomieszczenie u Antoniego Makarewicza, mając okazję przenieść wyposażenie cerkwi parafianie do starej plebani (gdzie mieściła się szkoła) utworzyli tam kaplicę. Nabożeństwa w starej plebanii odbywały się od września 1939 r. do 1954 roku.

Decyzją arcybiskupa białostockiego i bielskiego Tymoteusza z dnia 9 lipca 1946 r. proboszczem parafii został ks. Mikołaj Szczur. W okresie jego probostwa parafianie postanowili zbudować nową świątynię na miejscu rozebranej, drewnianej cerkwi. Dzięki ofiarnej pracy proboszcza i parafian w 1948 r. rozpoczęto budowę nowej cerkwi. Cegłę wożono z wagonów z Kuźnicy Białostockiej wozami konnymi. W 1955 r. budowa cerkwi na koszt parafian wraz z dzwonnicą, zwieńczoną dwiema kopułami, została zakończona. Krzyż na głównej kopule wzięty został ze starej rozebranej cerkwi. Poświęcenia cerkwi ku czci św. Mikołaja Cudotwórcy 14 października 1955 r. dokonał arcybiskup Tymoteusz. W następnych latach cerkiew została ogrodzona murem z kamieni.

Według wykazów duchowieństwa, parafia w Nowym Dworze w 1940 r. liczyła 1.593 parafian, w latach 1942-1943 około 1.500, w 1945 r. – 986, w 1946 r. – 877, a w 1947 r. – 848 parafian.

W 1983 r. proboszczem parafii został ks. Józef Sitkiewicz, wcześniej niosący posługę w Kuźnicy. Funkcję proboszcza sprawował on do śmierci w 2021 roku. W tym czasie wykonał on liczne prace na zewnątrz i wewnątrz cerkwi, sprawiając, że świątynia jest zadbana i prezentuje się bardzo dobrze.

Cerkiew stoi na dawnym cmentarzu. Jest ogrodzona kamiennym murem i drzewami. Zbudowano ją na rzucie prostokąta, do fasady przylega trójkondygnacyjna dzwonnica. Zarówno korpus nawowy, jak i wieża, nakryte dachami czterospadowymi, zwieńczone są cebulastymi kopułami na wysokich szyjach. Najcenniejszym elementem wystroju cerkwi wydają się królewskie wrota, pochodzące z nieistniejącej cerkwi w Lipsku.

W świetle przeprowadzonych badań, cerkiew w Nowym Dworze w 2030 r. będzie obchodzić swoje 500-lecie. Istniała ona, być może, i wcześniej, bowiem z 1530 roku pochodził dokument uposażeniowy.

 

Na podstawie opracowania Grzegorza Ryżewskiego zebrał ks. Dawid Sulima
Materiał pierwotnie opublikowano w pozycji pt.: Kalendarz Prawosławny 2023
wydawnictwa Warszawskiej Metropolii Prawosławnej w 2022 r.
ISSN-1425-2171

foto: archiwum parafii, Jarosław Charkiewicz, Adam Matyszczyk

  • Cerkiew w Nowym Dworze w 1955 roku

    Cerkiew w Nowym Dworze w 1955 roku

  • Wnętrze cerkwi w Nowym Dworze w 1957 roku

    Wnętrze cerkwi w Nowym Dworze w 1957 roku

  • Biskup białostocki i gdański Sawa w Nowym Dworze w dniu poświęcenia cerkwi po kapitalnym remoncie, 14 października 1986 roku

    Biskup białostocki i gdański Sawa w Nowym Dworze w dniu poświęcenia cerkwi po kapitalnym remoncie, 14 października 1986 roku

  • Podczas uroczystości poświęcenia nowych dzwonów, 14 października 1995 roku

    Podczas uroczystości poświęcenia nowych dzwonów, 14 października 1995 roku

  • Biskup białostocki i gdański Jakub na święcie parafialnym, 22 maja 2004 roku

    Biskup białostocki i gdański Jakub na święcie parafialnym, 22 maja 2004 roku

  • Obchody święta parafialnego, 14 października 2018 roku

    Obchody święta parafialnego, 14 października 2018 roku

  • Arcybiskup białostocki i gdański Jakub z okazji 40-lecia proboszcza parafii ks. Józefa Sitkiewicza nagradza go prawem noszenia mitry, 14 października 2019 roku

    Arcybiskup białostocki i gdański Jakub z okazji 40-lecia proboszcza parafii ks. Józefa Sitkiewicza nagradza go prawem noszenia mitry, 14 października 2019 roku

Script logo