Historia parafii w Samogródzie

Na początku XVIII w. na terenie uroczyska Samohrud zbudowano cerkiew. Nazwa ta wywodzi się od charakterystyki krajobrazu i oznacza „jedyne, suche, wyróżniające się z otoczenia miejsce” (samotny twardy grunt wśród podmokłego otoczenia; bądź porośnięte lasem, twarde, suche wzniesienie na podmokłym terenie).

Trudno dokładnie dociec, kiedy zbudowano cerkiew w Samogrodzie. Pierwsza wzmianka o jej uposażeniu pochodzi z 1709 r. i jest bardzo lakoniczna. W spisie dokumentów o nazwie „Regestr dokumentów różnych wielm. Wiszczyńskim do dóbr Hruda i Starzyny służących” znajduje się następujący zapis: „1709 9-bris 15 dnia. Fundusz cerkwi samohrudzkiej”, z którego wynika, że Wiszczyńscy uczynili jakiś zapis na cerkiew samogrodzką już w 1709 roku. Niestety, nie znam treści tego dokumentu.

1 listopada 1713 r., już w okresie unii brzeskiej, Samuel Mościcki, oboźny starodubowski wystawił akt funduszowy cerkwi w Samogrodzie. Wynika z niego, że cerkiew została zbudowana przed wystawieniem dokumentu fundacyjnego przez Mościckiego. Dokument ten wspomina bowiem o cerkwi jako już istniejącej, erygowanej i ufundowanej; istniała też plebania. Może zatem wyżej wspomniany zapis fundacyjny Wiszczyńskich i rok 1709 należy uznać za przybliżoną datę wybudowania pierwszej cerkwi w Samogrodzie.

Pierwsza znana nam wizytacja cerkwi samogrodzkiej została sporządzona w 1797 roku. W tym czasie kolatorem świątyni był Ludwik Pancerzyński, chorąży powiatu grodzieńskiego. Cerkiew świętych apostołów Piotra i Pawła była drewniana, zbudowana na rzucie krzyża, z kopułą i sygnaturką. Pokryta była gontami, wieża obita blachą i zwieńczona krzyżem. „Okien w całej cerkwi 8 w 6 kwater w ramach drewnianych w wierzchu owalowe. W zakrystiach obydwóch okienek małych okrągłych dwoje za kratami żelaznymi”.

Administratorem parafii był od 1786 r. ks. Jan Kurjanowicz. Mieszkał on na plebanii tak opisywanej: „Izba biała do której wchodząc drzwi stolarskiej roboty, alkierz, piec, kuchenka, okna szklane”. Wśród zabudowań gospodarczych służących parafii wymieniano: „chlew jeden dobry. Gumno i ordyna stare całkiem reperacji potrzebujące. Sklepek do konserwacji warzywa nieużyty”. Pleban posiadał jedną włókę ziemi. Do parafii należały następujące wsie: „Suchimicze – domów 31, Knyszewicze – 60, Słoja – 36, Wierzchlas – 52, Słójka – 3, Kozłowa Łuka – 6”.

Kolejna wizytacja cerkwi samogrodzkiej przeprowadzona została w 1804 roku. Czytamy w niej m.in.: „Cerkiew parochialna samohrudzka drewniana w figurę krzyżową przez wielm. Kazimierza Wiszczyńskiego roku 1733 wystawiona, w pokryciu i ścianach już zdezelowana, reperacyi potrzebująca, z cmentarzem kamieńmi nie zupełnie jeszcze oparkanionym, z kopułą na wierzchu i krzyżem na niej żelaznym, z ośmią oknami szklannemi wielkiemi w drzewo oprawnemi i dwoma okrągłemi w zakrystiach bez szkła, z ośmią drzwiami na zawiasach żelaznych, to jest: od frontu do cerkwi jedne wielkie podwójne fasowane szynalami żelaznemi nabijane, drągiem drewnianym zaparte, drugie podwójne w babińcu z tarcic przepierzonych fasowane z zasuwkami żelaznemi, trzecie i czwarte w tymże babińcu z klamkami żelaznymi, piąte i szóste w zakrystiach z zaszczepkami żelaznemi, siódme i ósme z zakrystiów na cmentarz z zamkami wnętrznemi popsutemi. Sufit i podłoga w cerkwi z tarcic ułożone. W tejże cerkwi nadgrobek marmurowy z czter[e]ma żelaznemi antabami. (…) Do pomienionej cerkwi należą wsie następujące: wieś Knyszewicze dymów 56, Suchewicze dymów 19, Słoja dymów 36, Wierzchles dymów 52, Słojka dymów 3, Kozłowa Łuka dymów 5, Miszkieniki dymów 2, Pisarzowce 2. Cała parafia leży w Dystrykcie Białostockim. Parafian zdolnych do przyjęcia sakramentów świętych jest mężczyzn 394, kobiet 360, in summa 754. I ci wszyscy tak w odprawowaniu spowiedzi wielkanocnej, jako w przyjmowaniu najświętszej komunii corocznie prawu kościelnemu czynią zadosyć. Cała ta parafia nie rozciąga się dalej nad mil dwie. Kolatorem tej cerkwi jest wielm. Maciej Dzierzeński, szambelan. Cerkiew jest pod tytułem św. św. Apostołów Piotra i Pawła”. Wyposażenie cerkwi praktycznie nie uległo zmianom w stosunku do 1797 roku. Były tu trzy wyżej opisane ołtarze i ołtarzyk procesjonalny. Dokument wizytacyjny z 1804 roku jest jednak dużo bardziej wyczerpujący w opisie wnętrza cerkwi. Wizytacja ta przynosi też więcej informacji dotyczących zabudowań plebańskich.

Od 1803 r. parochem był ks. Eliasz Krupicki, który w 1796 r. został wyświęcony na kapłana przez biskupa chełmskiego Porfiriusza Ważyńskiego. Następnie był proboszczem w Kożanach, a od 1837 r. w Puchłach. Zmarł w 1846 roku.

Po zaborze rosyjskim cerkiew znalazła się pod protekcją państwa. W 1810 r. administratorem cerkwi był ks. Jan Knyszyński, który mieszkał na plebanii z żoną Justyną oraz dziećmi: synami Michałem i Aleksandrem, a także córką Heleną.

W 1836 r. w związku z planowaną kasatą unii i przejściem cerkwi na Prawosławie zbudowano w niej ikonostas. Rejestr cerkwi z 1836 roku, wymieniając cerkiew w Samogrodzie, wykazywał w parafii 391 osób spowiadających się i 231 niespowiadających się. Według Ireny Matus, pleban samogrodzki ks. Grzegorz Krasowski w czerwcu 1838 r. złożył deklarację przyłączenia się do Prawosławia. Unię skasowano w 1839 roku, a cerkiew stała się prawosławna.

W 1867 r. zbudowano obecną cerkiew parafialną obok starej pounickiej, którą rozebrano.

„Grodzieński Prawosławny Kalendarz” tak opisywał w 1899 r. cerkiew w Samogrodzie: „We wsi Samogród, powiatu sokólskiego, dekanatu sokólskiego, cerkiew parafialna. Cerkiew drewniana z drewnianą dzwonnicą w kamiennym ogrodzeniu, wybudowana w 1867 roku z funduszów rządowych. W odległości od Sokółki 12 wiorst. Parafian przy cerkwi: 858 mężczyzn i 848 kobiet, w sumie 1706 osób, mieszkających w 13 miejscowościach: Samogrodzie, Babikach, Baratynszczynie, Horczakach, Kmitach, Knyszewiczach, Kozłowym Ługu, Minkowcach, Rowku, Słójce, Słoi, Suchyniczach i Chmielewszczyźnie, z których najbardziej oddalone od cerkwi Rowki o 12 wiorst. W parafii znajduje się bractwo, cerkiewno-parafialna ochronka, 4 cerkiewne szkoły: w Kozłowym Ługu, Knyszewiczach, Słoi i Suchyniczach gdzie uczy się 88 chłopców i 29 dziewczynek oraz narodnoje uczyliszcze w Babikach. Służbę kościelną pełni dwie osoby: świeszczennik i psalmista z wynagrodzeniem 486 rubli i 8 kopiejek. Ziemi w posiadaniu cerkwi znajdowało się 65 dziesięcin: 2 dziesięciny osiadłości, 32,8 – ornej, 12,37 – sianokośnej, 16,16 – pastwisk, nieużytków – 1,13 dziesięcimy”. Proboszczem był ojciec Siergiej Iwacewicz, pracujący tu od 1891 roku. W 1898 r. oddzielnie stojącą nad bramą dzwonnicę ustawiono bezpośrednio przy cerkwi.

Podczas I wojny światowej cerkiew mocno ucierpiała, a ludność prawosławna wyjechała w głąb Rosji. Nie wszyscy powrócili z bieżeństwa i świątynia podupadła. Pewnie to było przyczyną tego, że w okresie międzywojennym parafię zlikwidowano, a cerkiew dołączono do parafii w Jurowlanach. Ziemię cerkiewną przekazano Nadleśnictwu Supraśl. Na początku lat 40. XX w. duchowieństwo brało grunta w dzierżawę. Samodzielną parafię reaktywowano po II wojnie światowej.

Tuż za ogrodzeniem cerkiewnym, na południe od niego, wśród drzew znajduje się kamienna płyta nagrobna Wiszczyńskich, kolatorów świątyni.

Okres powojenny był czasem trudnym w samogrodzkiej parafii. Dzięki staraniom proboszcza ks. Aleksandra Mamczura zakupiono dom od nadleśnictwa w Kopnej Górze i przywieziono na działkę parafialną. W ten sposób zabezpieczono potrzeby lokalowe duchownego. W 1957 r. parafia rozpoczęła starania o zwrócenie gruntów przejętych na rzecz Skarbu Państwa, lecz pomimo wstawiennictwa arcybiskupa białostockiego i gdańskiego Tymoteusza sprawa została zlekceważona przez władze PRL. Obecnie postępowanie przed komisją majątkową w MSWiA toczy się przy wsparciu ks. Anatola Konacha jr, związanego z parafią w Samogrodzie.

Charyzma proboszczów jednoczyła parafian w trudach odbudowy życia cerkiewnego. Kolejni duchowni wkładali mnóstwo sił i energii w rozwój parafii. W miarę możliwości i dostępu do materiałów sukcesywnie dokonywano remontów cerkwi i domu parafialnego. Duchowni zajmowali się uprawą ziemi przy wsparciu parafian.

Migracja do miast odcisnęła swoje piętno również na parafii w Samogrodzie, czego rezultatem jest malejąca liczba parafian.

Ostatnie lata to czas pracy przy zabytkowej cerkwi parafialnej i jej otoczenia. Dzięki zaangażowaniu parafian i środkom zewnętrznym w latach 2010-2020 przeprowadzono zewnętrzny remont cerkwi parafialnej, remont zewnętrzny domu parafialnego, zakupiono do cerkwi nowe dzwony i sukcesywnie doposażano cerkiew w utensylia i dewocjonalia. W 2021 r. zakończono prace związane z remontem zewnętrznym – remontem ogrodzenia wraz z bramą główną.

 

Na podstawie tekstu Grzegorza Ryżewskiego oprac. ks. Adrian Charytoniuk
Materiał pierwotnie opublikowano w pozycji pt.: Kalendarz Prawosławny 2023
wydawnictwa Warszawskiej Metropolii Prawosławnej w 2022 r.
ISSN-1425-2171

foto: archiwum parafii, Jarosław Charkiewicz, Adam Matyszczyk